Een toekomst voor de Blauwe kiekendief (Circus Cyaneus) in Droog Haspengouw?
In 2007 was het zover: na 30 jaar afwezigheid was er terug met zekerheid een broedgeval van Blauwe Kiekendieven in Vlaanderen!
Gedurende het winterhalfjaar is deze soort een vrij normale verschijning in open gebieden zoals akkerplateaus, polders, heideterreinen en vochtige ruigten. Vermoedelijk betreft het voornamelijk overwinteraars uit noordelijke populaties.
De laatste jaren zijn er steeds vaker late voorjaarswaarnemingen van Blauwe Kiekendieven in Droog Haspengouw. Zowel in het bekken van de Jeker als in de bovenloop van het Getebekken zijn er de afgelopen jaren enkele keren broedverdachte Blauwe Kiekendieven gesignaleerd in de voorjaarsperiode. In 2006 waren er in de buurt van het plateau van Outgaarden late waarnemingen van Blauwe Kiekendieven en een vroege waarneming van een juveniel exemplaar (eind juli). Mogelijk was de soort dus reeds een jaar eerder al aanwezig als broedvogel.
Succesvol broedgeval van Blauwe Kiekendief op het plateau van Outgaarden in 2007!
19 juni 2007 was het zover. Ik was samen met Freek Verdonckt net terug van een weekje Groningen waar we meegeholpen hebben met het volgen en bestuderen van Grauwe Kiekendieven Circus pygargus via telemetrie. We hebben toen heel wat bijgeleerd over beschermingsmaatregelen voor akkervogels en de ecologie van Grauwe Kiekendieven. Altijd mooi meegenomen, want jaarlijks broeden er enkele koppeltjes van deze soort in het Waalse deel van Haspengouw in de regio van Hannuit-Boneffe-Burdinne. Soms komt er een koppeltje tot in de ruime regio rond Helécine en Hoegaarden, zoals in 2000 (Beauvechain/Opvelp) en 2007 (Jandrain) alleszins het geval was. Vermoedelijk zijn er eind jaren ’90 in deze regio zelfs broedgevallen gemist omdat er toen amper naar vogels gekeken werd op de plateaus gedurende het broedseizoen.
We stonden ’s avonds nabij het akkerreservaat Bosdel op het plateau van Outgaarden toen een mannetje Blauwe Kiekendief kwam overvliegen met prooi in de poten. Helaas verdween de vogel snel uit het zicht.
De volgende dag werd de broedplaats vrij snel gevonden door het mannetje te volgen die in de loop van de namiddag vijf keer prooi naar de broedplaats bracht en éénmaal op spectaculaire wijze prooiovergave met het vrouwtje deed. Zeer opmerkelijk was het opduiken van een tweede adult mannetje Blauwe Kiekendief boven de broedplaats. Dit zorgde voor een conflict met het lokale mannetje en de indringer werd weggejaagd. Dit werd de daaropvolgende dag nogmaals vastgesteld. Nadien werd dit tweede mannetje niet meer opgemerkt. Het is zeker niet uitgesloten dat er een tweede koppel een broedpoging ondernomen heeft in een ruime regio rond Piétrain in 2007.
Vanaf dan werd het koppel Blauwe Kiekendieven vrij intensief opgevolgd. Gedurende de observatie vanaf enkele vaste hoge punten in het landschap werd telkens het tijdstip, gedrag (bvb interactie met andere vogels, prooiovergave,…), gewas waarboven gejaagd werd en indien mogelijk het type prooi genoteerd.
Juveniel Blauwe kiekendief te Outgaarden, 27 juli 2007 |
Man Blauwe Kiekendief met prooi naar nest, 15 juli 2007 |
Een beknopt overzicht van de belangrijkste waarnemingen:Waarnemers: Freek Verdonckt (VEF), Robin Guelinckx (GUR), Peter en Erwin Collaerts (COP, COE) en Michaël Vandeput (VPM), Lieven en Frans De Schamphelaere (DSL, DSF). April 2007: adult vrouwtje Blauwe Kiekendief aanwezig. Laatste weekend april: prooidragend mannetje richting veld Piétrain (VEF). Mei 2007: opnieuw waarneming mannetje, jagend (VEF). 2de week mei: mannetje jagend en afzeilend richting Piétrain (VEF). 3de week mei: mannetje jagend in Piétrainveld en richting St.-Jean Geest, daarna afdrijvend tot voorbij de grote baan Piétrain (VEF, COP, COE). Nadien werd er nog éénmaal gezocht, echter zonder resultaat. In de periode eind mei tot 18 juni werd er niet meer actief gezocht. Juni 2007 19-06-07: man met prooi over plateau Outgaarden vliegend (GUR,VEF). 20-06-07: namiddag: man constant jagend boven plateau Outgaarden, 4 keer prooi naar bos, 1 keer prooiovergave, interactie met tweede man Blauwe Kiekendief boven bos! Site van nestplaats met zekerheid gevonden (GUR). 21-06-07: vroege avond: vr. vliegt uit bosrand, 2 man + 1 vr. boven St.-Jean Geest; vliegen ver weg; man twee keer kort jagend (VEF, COE, COP, VPM). 23-06-07: nm.: man 3 keer prooi gebracht in bos.. Vr. om 18.30 u. even uit bos vliegend. Broedplaats gezocht: gepiep van vr./juv. gehoord in buurt van noordelijke bosrand. Centrale dreef bezocht (GUR,VEF,COE,COP,DSL,DSF). 24-06-07: vm.: man twee maal met prooi in bos, vr. even rondvliegend, afspraken met jachtwachter gemaakt (VEF). 26-06-07: man drie maal met prooi naar bos (GUR). 30-06-07: vm.: vr. interactie met Kraai; terug naar nest; samen met man rondvliegend; man jagend en vr. op takkenhoop (GUR). Juli 2007 02-07-07: nm.: foto man met grote prooi, interactie met Torenvalk, man daarbuiten nog tweemaal met prooi bos invliegend (muis en fazantenkuiken); man en vr. op kapvlakte bosrand (GUR,VEF). 04-07-07: nm.: langdurig geobserveerd, mannetje meermaals prooi naar nest brengend (GUR). 09-07-07: om 11 u. vliegt het vr. naar Bosdel om pluk hooi te gaan halen (GUR) 13-07-07: ’s avonds: prooiovergave boven tarweveld; het vr. prepareert prooi en brengt dit naar nest; man 1 keer prooi naar nest (GUR, VEF). 15-07-07: vm.: vr. vliegt rond en naar nest; vr. jagend in verte nabij St. Jean Geest; gezocht naar nest: niet gevonden. ‘s Avonds: prooiovergave (muis) boven graanakker + baltsgedrag (VEF). 17-07-07: late vm.: man twee keer met prooi in bos (GUR, VEF). 20-07-07: eerste juveniel uitgevlogen (GUR). 22-07-07: tweede juveniel uitgevlogen (GUR). 23-07-07: twee juvenielen vliegen samen boven velden nabij broedplaats en akkerreservaat. Vrouwtje jaagt nu ook en brengt nog prooi naar bos dus nog een derde juveniel aanwezig.(GUR). 25-07-07: derde juveniel uitgevlogen. Mannetje rust in oude Es naast akkerreservaat na intensieve voederbeurten (éénmaal 4 prooien per uur en éénmaal 5 prooien per uur !). Vanaf dit moment stopt het mannetje met voederen en neemt welverdiende rust (GUR). 26-07-07: vm.: 4 keer prooiovergave van vrouwtje naar juvenielen. Deportatie van de 3 juvenielen door vrouwtje naar Waalse deel van plateau (rustiger en meer voedsel?). Nm.: prooiovergave vr. met juv. overkant baan (GUR). 27-07-07: vr. met 3 juvenielen constant aanwezig op Waalse deel plateau; schuw gedrag (VEF,GUR). Adulte man jagend op plateau door hamsterzoekers gezien. 28-07-07: alle drie juvenielen samen met vr.; interactie juv. met Buizerd; man kwam ter hulp (VEF). 29-07-07: vanaf 17u drie juvenielen en vr. ten zuiden van plateau verder zuidwaarts jagend; vr. heeft prooi gevangen (fotoreeks) en zelf opgegeten; interactie 2 juvenielen met Buizerd (GUR,VEF). 30-07-07: juveniel vangt met succes prooi (VEF). Augustus 2007: De vogels worden nog enkele keren opgemerkt op het plateau, voornamelijk in de eerste week van augustus. In de eerste week werden er tevens juveniele vogels in een ruimere regio rond het broedgebied opgemerkt; mogelijk ging het in een aantal gevallen om de vogels van het broedpaar Blauwe Kiekendieven te Outgaarden. Vanaf de tweede decade van augustus komt de najaarstrek op gang en werd het onmogelijk om de lokale broedvogels nog te onderscheiden van doortrekkers. Najaar 2007: Er overwinteren 2 à 3 ringtails en een adulte man Blauwe Kiekendief op het plateau van Outgaarden. Het akkerreservaat is een favoriete jacht (en slaap-?)plaats. Het is zeker niet onwaarschijnlijk dat het hier om de lokale broedvogels gaat maar hiervoor is diepgaander onderzoek met kleurringen en/of wingtags noodzakelijk. In Nederland en Groot-Brittannië is een groot deel van de Blauwe Kiekendieven jaarrond in de regio van het broedgebied aanwezig. |
Het territorium van de Blauwe Kiekendieven situeerde zich op het plateau van Outgaarden en het aangrenzende Waalse deel van het gebied. Het nest bevond zich in een oud loofbos omgeven door uitgestrekte akkers. Het is een vrij open lichtrijk bos met op de meest lichtrijke plaatsen een sterke dominantie van Bramen in de kruidlaag. De vegetatie kan getypeerd worden als Gierstgras-Beukenbos (Milio-Fagetum) met soorten als Bosgierstgras (zeer veel), Witte Klaverzuring, Gele Dovenetel, Lelietje-der-Dalen, Kamperfoelie en Veelbloemige Salamonszegel. Berk, Esdoorn, Vlier en Hazelaar komen talrijkst voor en plaatselijk komt vrij veel Trosvlier voor. Het bos is open en tevens structuurrijk door het gevoerde gefaseerde extensieve hakhoutbeheer en de aanwezigheid van met Bramen dichtgegroeide dreven.
Het jachtgebied werd begrensd door de HST-E40 en de dorpskern van Outgaarden in het noorden, de valleirand van de Grote Gete in het westen, de dorpskern van St.-Jean Geest in het zuiden en de N222 van Piétrain naar E40 in het oosten.
Dit uitgestrekt landbouwgebied bestaat voornamelijk uit grote akkers doorweven met enkele holle wegen en enkele taluds, grachten, enkele verspreide bossen, aanplanten en schaarse overhoekjes. De belangrijkste teelten zijn wintertarwe, wintergerst en suikerbiet. Deze teelten beslaan ruim drie kwart van de oppervlakte van dit landbouwgebied. Andere teelten die jaarlijks aanwezig zijn aardappel, maïs en raaigras. De laatste jaren zijn er ook jaarlijks percelen met groenten (erwten, bonen, spinazie) en tijdelijke boomkwekerijen. Gele Mosterd is de laatste jaren een veelgebruikte groenbemester die voornamelijk na de graanteelt ingezaaid wordt. Dergelijke percelen worden in het najaar vaak als slaapplaats gebruikt door Blauwe Kiekendieven.
Het mannetje Blauwe Kiekendief joeg voornamelijk boven de graanvelden. Er werd meestal boven de percelen gejaagd waarbij vaak sproeisporen gevolgd werden. Er werd relatief weinig langs de randen van de percelen gejaagd.
Naast wintertarwe en –gerst bleken vooral de aanwezige graspercelen van zeer groot belang als jachtgebied. De meeste van deze percelen waren akkers in grasbraak, een Europese extensiveringmaatregel die recent afgeschaft werd wat zeer negatieve gevolgen heeft voor de agrarische natuur en op plaatsen zoals uitgestrekte Haspengouwse leemplateaus vooral voor Veldleeuweriken, knaagdieren en dus ook kiekendieven!
Er ligt tevens een akkerreservaat op het plateau met aangrenzend een hellinggrasland (Bosdel) dat beheerd wordt als natuurgebied. Het is een zeer klein gebied (ongeveer 1,5 hectare) maar werd zeer frequent gebruikt als jachtgebied door de Blauwe Kiekendieven.
De onverharde veldweg en het hellinggrasland deden dienst als rustplaats voor zowel de volwassen als juveniele vogels en het hellinggrasland werd door het vrouwtje gebruikt om vers nestmateriaal te gaan halen.
De maaidatum van het grasland kon optimaal afgestemd worden op de periode dat de jongen op het punt stonden om uit te vliegen (midden juli) en de voedselbehoefte het grootst was. De jongen oefenden enkele dagen na het uitvliegen op dit perceel hun eerste jachttechnieken.
Er werden voornamelijk muizen aangebracht. Andere waargenomen prooien waren ratten en in mindere mate (jonge) vogels (zangvogels, fazantenkuikens). Het mannetje Blauwe Kiekendief te Outgaarden was een goede jager. Tijdens de vele uren speurwerk werden vele prooien aangebracht en geregeld op spectaculaire wijze in de lucht aan het vrouwtje, die tijdens broedperiode vooral op nest blijft, overgebracht. Het maximum aantal prooien per uur bedroeg vijf. Dit was op het moment van het uitvliegen van de jongen. Meestal werden er één à twee prooien per uur aangebracht.
2007 was een uitzonderlijk goed knaagdierjaar en dat was duidelijk merkbaar in het hoge aantal broedgevallen van vele soorten roofvogels (Torenvalk, Buizerd, Kerkuil,…).
Een toekomst voor kiekendieven in Haspengouw?
De aanwezigheid van een kleine kernpopulatie Grauwe Kiekendieven in centraal Haspengouw sinds eind jaren ‘90 en het opduiken van de Blauwe Kiekendief als nieuwe broedvogel in Haspengouw vormen een ideale uitgangsituatie om verder te werken rond deze soorten.
Gerichte biotoopversterking werkt. Getuige daarvan is het succesverhaal van de Werkgroep Grauwe Kiekendief in Groningen en aangrenzend Duitsland waar de populatie is gegroeid van enkele paartjes naar meer dan 40. (www.grauwekiekendief.nl).
De kerngebieden van akkervogels in Haspengouw hebben ook dat potentieel. Er is zeker ruimte voor vele tientallen koppeltjes Grauwe, Blauwe en Bruine Kiekendieven mits gerichte en duurzame biotoopversterking ondersteund door agrarisch natuurbeheer in de landbouwkundig meest productieve delen van het gebied. Er is echter nog zeer veel werk aan de winkel in deze regio, maar de kansen zijn enorm. Er zijn nog maar zeer weinig landbouwgebieden in West-Europa met vrijwel complete akkerleefgemeenschappen. Het kalkrijke Droog Haspengouw is daar een goed voorbeeld van met zowel kernpopulaties van kiekendieven en Hamsters en Grauwe Gorzen als interessante akkerflora en ongewervelden !
De Europese populatie van de Blauwe Kiekendief wordt geschat op 30.000-40.000 broedparen waarvan het gros in Frankrijk en Rusland en in mindere mate Finland. In de andere landen komen maximaal enkele tientallen tot enkele honderden broedkoppels voor. In Groot-Brittannië, Zweden en Spanje komen telkens 500+ koppeltjes voor. Verrassend weinig broedvogels zijn er in Duitsland (een 50-tal, vnl. Waddeneilanden en omgeving) en Polen (zeer sterke achteruitgang en nog maar een 25-tal koppels resterend…).
In de vrijwel alle Europese landen doet deze soort het niet goed en bijna overal wordt er een sterke tot zeer sterke achteruitgang gemeld.
In Nederland halveerde de broedpopulatie in 15 jaar tijd tot 45 koppels in 2006. Vrijwel alle Blauwe Kiekendieven broeden er momenteel op de Waddeneilanden in (onbegraasde) struwelen. In Wallonië is de Blauwe Kiekendief een onregelmatige broedvogel.
De recente oprichting van de Belgische Kiekendiefwerkgroep (www.busards.be) is een belangrijk initiatief. In de eerste plaats richt deze werkgroep zich tot het opsporen en de bescherming van Grauwe Kiekendieven. Nestbescherming is bij deze soort noodzakelijk om de kernpopulatie te behouden en te laten groeien, want de maaidatum van wintergranen valt samen met of zelfs vroeger (in geval van wintergerst) dan het uitvliegen van de jongen. In tegenstelling tot de Grauwe is nestbescherming voor Blauwe Kiekendieven niet nodig aangezien deze soort meestal in (half) natuurlijke biotopen broedt.
Specifiek voor de Blauwe Kiekendief is de aanwezigheid van dichte ruigten en struwelen in een open landschap met voldoende muizen gedurende het broedseizoen van groot belang . Het landschap van Haspengouw met zijn talrijke beekvalleien met verspreide bossen en struwelen omgeven door uitgestrekte akkergebieden op de omringende leemplateaus biedt dus heel wat mogelijkheden voor deze soort.
Als uitgesproken muizeneter wordt het broedsucces van de Blauwe Kiekendief positief beïnvloed door ‘ goede muizenjaren’. Buiten de natuurlijke populatieschommelingen van deze knaagdieren is de soort dus vooral gebaat bij muizenrijke biotopen in open terrein.
De aanwezigheid van meerjarige gras(braak)percelen op de leemplateaus lijkt zeer belangrijk. Deze verdwenen echter massaal afgelopen winter door de afschaffing van dit type extensiveringmaatregelen. Dit kan opgevangen door vormen van agrarisch natuurbeheer waarbij naast versterking van aanwezige natuurwaarden in agrarisch gebied vooral gefocust wordt op aanleg van extensieve ‘natuurranden’. Hiervoor zijn zowel in Vlaanderen als in Wallonië enkele beheerpakketten voorzien die, op vrijwillige basis, door landbouwers kunnen afgesloten worden. Ook zou er een afstemming van een reeks lopende maatregelen zoals erosiebestrijding moeten plaatsvinden zodat er een win-win situatie kan ontstaan voor zowel landbouw als natuur en landschap.
Enkele belangrijke beheermaatregelen die gunstig zijn voor Blauwe Kiekendieven:
- Omvorming van aanplanten in open akkergebied naar struweel d.m.v. hakhoutbeheer
- Versterking van kleine landschapselementen zoals holle wegen, graften en grachten, behoud van onverharde wegen met grasbermen en versterking van aanwezige natuurwaarden (waardevolle graslanden, struwelen,…)
- Aanleg van brede grasstroken met aangepast mengsel en zaaidichtheid onder een gefaseerd extensief maaibeheer (‘duo- en triostroken’)
- Aanleg van akkerreservaten, extensief en gefaseerd beheerd met jaarlijks overstaand graan. Dit beheer - waarbij onbehandelde zomertarwe ingezaaid wordt en zonder gebruik van pesticiden gedurende een jaar blijft staan - garandeert een hoog muizenaanbod. Dergelijke akkertjes worden inmiddels op vele plaatsen aangelegd en blijken op vrijwel alle plaatsen jaarrond een ideaal jachtgebied voor Blauwe Kiekendieven te kunnen opleveren.
- Voldoende rust op de broedplaats in de periode april – juli. Behoud van een netwerk van onverharde wegen en goede afspraken met jagers kunnen hier al sterk toe bijdragen.
Kiekendiefbescherming werkt!
De laatste jaren wordt er in toenemende mate aandacht aan agrarische natuur besteed. Dat is ook nodig want soorten van het agrarisch gebied doen het zeer slecht en voorheen algemene en typische soorten van onze akkerfauna en -flora zijn zeldzaam geworden en op Rode lijsten terecht gekomen. Soorten als Hamster, Geelgors en Grauwe Kiekendief genieten in toenemende mate aandacht en worden plaatselijk met succes vooruitgeholpen.
In Nederland en Frankrijk is de afgelopen 15 jaar veel ervaring opgedaan met bescherming van Grauwe Kiekendieven. De inspanningen van de werkgroep Grauwe Kiekendief te Groningen, waar nestbescherming succesvol gecombineerd wordt met biotoopversterking, gelden als prachtvoorbeeld van een goede manier van aanpak.
Dankzij de Grauwe Kiekendief is er al heel wat kennis over beschermingsmaatregelen verworven die nu vooral moet gerealiseerd worden in de overgebleven kerngebieden van typische (en inmiddels strikte) akkervogels als Grauwe Gors en Grauwe Kiekendief.
Maatregelen die zeer gunstig zijn voor al deze soorten zijn tevens gunstig voor Blauwe Kiekendieven!
Meer lezen over bescherming van kiekendieven:
Geraadpleegde literatuur:
- Génsbøl B., Roofvogels van Nederland;KNNV Uitgeverij Zeist, 2007.
- Klaassen O. et al., Broedsucces, voedselecologie en dispersie van de Blauwe kiekendief op de Waddeneilanden in 2004-2006; SOVON-onderzoeksrapport 2006/15; SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen.
Robin Guelinckx
016/503560